ماجرای تغییر شکل سرباز نوازنده در کاخ گلستان

به گزارش مخبران شمس العماره در عهد ناصری بلندترین بنای تهران بود به آن لقب «خورشید عمارت های سلطنتی» را داده بودند. این ساختمان به دستور ناصرالدین شاه و با سرمایه و مباشرت دوستعلیخان معیرالممالک (نظام الدوله) و معماری جعفرکاشی در پنج طبقه ساخته شد. گویا ناصرالدین شاه بر اثر دیدن تصاویر بناها و آسمان خراش های کشورهای اروپایی تمایل پیدا می کند بنای مرتفعی نظیر بناهای فرنگستان در پایتخت خود ایجاد کند تا از بالای آن بتواند منظره شهر تهران و دورنمای اطراف را تماشا کند.

ساخت شمس العماره در سال ۱۲۸۰ هجری قمری آغاز شد و پس از سه سال در سال ۱۲۸۳ هجری قمری به پایان رسید. طبق تصاویری که کاخ گلستان در اختیار مخبران قرار داده است کاشی کاری های زیر ایوان اصلی این عمارت که اکنون بحث برانگیز شده در واقع از سال ۱۳۱۰ هجری قمری به این بخش از شمس العماره اضافه شده است. این کاشی ها که اجرایی از گروه ارکستر نظامی بریگاد قزاق را به تصویر کشیده اند طبق تصاویر موجود در کاخ گلستان تا پیش از آن وجود نداشته و به جای آن این بخش از ایوان سراسر پله بوده است.

آفرین امامی مدیر کاخ گلستان در توضیحاتی به مخبران و در واکنش به انتشار مقایسه تصویری چهره دو سرباز نوازنده در کاشی کاری ایوان شمس العماره به تغییرات این بخش از عمارت عهد ناصری در گذر زمان اشاره کرد و گفت: پیش از این کاشی کاری ها در این بخش از ایوان پلکان سراسری بود که در سال ۱۳۷۸ خورشیدی توسط متصدیان وقت کاخ گلستان برچیده شد. آنها تلاش کردند با استناد به تصاویری که از سال ۱۳۱۰ هجری قمری باقی مانده است پلکان را حذف کرده و این کاشی ها را با اختلاف سبکی و کیفی نسبت به نمونه های اصل ساخته و در همان محل به جای پله ها نصب کنند.

طبق توضیحاتی که مدیر کاخ گلستان داده است این بخش از ایوان شمس العماره طبق عکس های موجود در حدود سال ۱۲۸۹ هجری قمری پله ای عریض داشت. عکس ها نشان می دهد پله ها در سال ۱۳۱۰ هجری قمری کامل برچیده شده است و دسترسی مستقیم به داخل ایوان از این بخش مسدود شده است.

مستندات دیگری نشان می دهد در حدود سال های ۱۳۴۴ تا ۱۳۴۶ خورشیدی پله ها بار دیگر به ایوان شمس العماره اضافه شده اند اما این بار با عرض کم تر که در اطراف آن نیز نگاره های کاشی کاری از دسته نظامی دیده می شود. در سال ۱۳۷۸ خورشیدی اما متصدیان وقت کاخ گلستان (به استناد کتاب تاریخ شفاهی کاخ گلستان) تصمیم می گیرند این بخش از عمارت را به وضعیت سال ۱۳۱۰ هجری قمری برگردانند.

اینک آفرین امامی مدیر کاخ گلستان در پاسخ به این پرسش افکار عمومی درباره اصلاح و بازگرداندن این نگاره به اصل خود با این تاکید که «ما مرمت می کنیم اما مداخله نمی کنیم» می گوید: انتقادها نسبت به شیوه هنری و فن ساخت آن ها به جای خود اما اینکه کسی که این دو کاشی را کنار هم می گذارد و [در فضای مجازی] می نویسد «مونالیزا به اصغر تبدیل شد» یعنی مطالعه و آگاهی وجود ندارد. این اتفاق در سالیان دور افتاده است. اسناد و تصاویر آن موجود است. این کاشی ها مرمت محسوب نمی شود بلکه بازسازی بوده است. در بازسازی اصلی داریم که نباید شبیه اصل اثر باشد اما اینکه چند درصد تفاوت داشته باشد مواردی است که در مبانی مرمت بحث می شود. در هر حال ما پاسخگوی انتقادها هستیم همانطور که درباره این کاشی ها پیش از این که خبرنگاران سراغ ماجرا بروند ما پاسخ دادیم

علی امیدعلی مسئول اداره فنی مهندسی کاخ گلستان اما در پاسخ به این پرسش که آیا می شود این کاشی ها را جابه جا و یا اصلاح کرد و یا اگر کاشی های قدیمی موجود است آن ها را مرمت و جایگزین کرد؟ گفت: کاخ گلستان یک مجموعه زنده است. مرمت ها از بدو شکل گیری شروع شده است. ما لایه های مرمتی زیادی از بدو شکل گیری داریم مثلا بنای شمس العماره در سال سوم ساخت تغییرات گسترده ای داشت. یکی از دشوارترین کارهای ما نیز تشخیص آن لایه هاست. سوای این بحث رویکرد و سیاست های کشور و مجامع علمی زمانی این بود که ما می توانیم اشتباه دیگران را اصلاح کنیم اما هرچه پیش رفتیم محافظه کارتر شده ایم یا بهتر است بگویم سیستم میراث فرهنگی محافظه کار شده است و حتی ترجیح می دهد تغییر ندهد.

او در پاسخ به این پرسش که درباره این کاشی کاری بحث برانگیز مجموعه کاخ گلستان چه تصمیمی گرفته است؟ اظهار کرد: ما این کاشی را به همین شکل حفظ می کنیم چون معتقدیم بخشی از سرگذشت این بناست. نه فقط در این مورد بلکه در کاخ گلستان تغییرات بسیاری داریم که با بنا عجین شده است و نمی توان آن را به قبل برگرداند.

مسئول اداره فنی مهندسی کاخ گلستان در پاسخ به این پرسش که این کاشی همانطور که خودتان مستند اعلام کرده اید در زمان معاصر «بازسازی» و نه مرمت شده است با این شرایط چرا تصمیم و سیاست مجموعه کاخ گلستان بر حفظ آن است ضرورت آن چیست؟ گفت: فعلا آنچه را می توانیم قطعی بگویم این است که سیاست ما حفظ وضع موجود کاخ گلستان است.

با وجود این تاکید اما این پرسش مطرح می شود چرا در زمان مرمت تالار آینه «برلیان» در کاخ گلستان رویکرد مرمتگران این بود که بازسازی ها و مرمت های اشتباه را به حالت اولیه و درست مطابق تصاویر موجود برگردانند اما درباره این کاشی کاری تاکید بر حفظ آن است؟ که امیدعلی در پاسخ به آن توضیح داد: کاشی با آینه خیلی فرق دارد. آینه ریزش دارد و به دمای هوا و شرایط محیطی واکنش بیشتری نشان می دهد و نمی توانیم آن را بدون جایگزین بگذاریم. درباره کاشی با محتوایی که این حساسیت را ایجاد کرده است ـ تفاوت خود را با آینه نشان می دهد. ما با توجه به همان رویکردی که مجموعه دارد سعی می کنیم در بنا تغییرات بیهوده ندهیم و هر آنچه هست را حفظ کنیم. ضمنا ما در جایگاه دفاع از اتفاقی که افتاده نیستیم و آن را حتی مرمت اشتباه نمی دانیم آنچه درباره این کاشی ها رخ داده «بازسازی» است. ما باید این موضوع را در مجامع علمی نقد مرمت کنیم. ما از نقد استقبال می کنیم. در گذشته هم میراث فرهنگی همایش نقد مرمت برگزار می کرد و از این طریق تجربه ها را به اشتراک می گذاشت. نقد شدن موضوع متفاوتی است و اعتقادم بر این است که کاشی حفظ شود.

مسئول اداره فنی مهندسی کاخ گلستان در ادامه گفت: شما یک سوالی پرسیدید که آیا می شود این کاشی ها را چون کیفیت هنری پایینی دارد حذف کنیم؟ موضوع این است که در آن دوره [اواخر دهه هفتاد] احتمالا مساله و نظر این بود که در دوره پهلوی خانم بدری آتابای (رییس کتابخانه سلطنتی کاخ گلستان تا سال ۱۳۵۷) برای ایجاد رفاه خود این پله ها را [دوباره] گذاشت و این اشتباه بود و باید حذف شود. ممکن است گفته شود اقدام آن دوره [دهه هفتاد با حذف پله ها و نصب کاشی ها] شتابزده بود است و اگر اکنون ما این کاشی ها را برداریم قضاوت درباره ما در آینده مثل همین حالا باشد. امر مرمت احتیاط می طلبد.

امیدعلی اما در واکنش به نگرانی مطرح شده در جامعه متخصصان که معتقد است مرمت اشتباه باعث تغییر هویت بنا می شود اظهار کرد: البته که این نکته مهمی است. اما درنظر داشته باشید در سال ۱۳۹۲ که کاخ گلستان ثبت جهانی شد دو پارامتر مهمِ اصالت و یکپارچگی مورد تاکید بود. یونسکو نیز براساس این دو شاخص سوال پرسید. اکنون ما باید نگران این باشیم که از سال ۱۳۹۲ به بعد هر اقدامی انجام می دهیم اصالت و یکپارچگی بنا مخدوش نشود. این احتمال داده می شود که مدیر وقت کاخ گستان در سال ۱۳۷۸ در دفاع از خود برای حذف پله ها بر این عقیده بوده است که آن پله ها ـ که ۱۳۴۴ تا ۱۳۴۶ خورشیدی اضافه شده است ـ یکپارچگی را زیرسوال برده بود. برای همین پله ها برداشته شده و کاشی های که الان مورد بحث است جایگزین شده است.

مسئول اداره فنی مهندسی کاخ گلستان همچنین بر این فرض است که در آن دوره تاریخی هنر کاشی کاری افول کرده است و درباره این فرضیه خود توضیح داد: ما در آن دوره استادکاران قدیمی را نداشتیم. خلائی که آن مقطع در کشور وجود داشت معماری را هم تحت تاثیر قرار داده بود. در همان خلاء مهدی خان شقاقی مدرسه سپهسالار را می سازد. مدرسه ظاهر تاریخی دارد اما نه به پشت خود متصل است و نه به آینده. بنا اشتباه است. بعدها مهندس سعیدی دوباره بنا را بازسازی می کند گنبد را بلند می کند چون بارگذاری گنبد اشتباه بود و نیروها به جای غلطی وارد می شد که آن را اصلاح می کند. به هر حال حدسم بر این است که در آن دوره تاریخی احتمالا خلائی داشتیم.

انتهای پیام